ديدگاه اجتماعي حكمت هاي نهج البلاغه (2)

نويسنده: دكتر سعيد وصالي

تحليل محتوايي كلمات قصار نهج البلاغه

تجزيه و تحليل داده ها

در بخشي كه متن اصلي پژوهش را شامل مي شود طي فصول جداگانه اقدام به طرح مباحثي شده و در ذيل هر فصل، فرازهاي مورد نظر از كتاب نهج البلاغه استخراج گرديده است. همچنين در پايان هر فصل جدولي بدست داده شده كه نمايانگر عناوين مورد بحث در آن فصل، تعداد تعابير استخراج شده از نهج البلاغه در ذيل هر عنوان و نيز درصد هر يك مي باشد.
در اينجا به منظور رعايت اختصار اقدام به ذكر عنوان هاي مقوله ها و متغيرها در قالب جداول جداگانه نموده ايم:
توزيع انواع مسايل مديريتي
توزيع انواع مسايل مديريتي

موارد dir="rtl"> تعداد	درصد
روش صحيح مديريت ارتباط مدير با خدا استفاده از تجربيات وصف مدير پاي‌بند بودن به گفته هاي خود‌ اجتناب از زمينه هاي برتري دوري از افراط و تفريط هشدار به مدير‌	4 2 1 1 1 1 1 1	33% 17% 8% 8% 8% 8% 8% 8%
جمع	12	100% تقريباً

جدول شماره 1

1- مديريت

چنانكه ملاحظه مي شود كتاب نهج البلاغه روشهاي خاصي را در زمينه مديريت صحيح مطرح نموده و نيز رابطه مدير را با خداوند گوشزد مي كند.
همين طور استفاده از تجربيات و پاي بندي به گفته هاي خود و ... زمينه هاي لازم را براي موفقيت مدير مطرح مي سازد.

2- قوانين اجتماعي

در جدول شماره دو، تعداد و درصد هر يك از موضوعات مربوط به قوانين اجتماعي نشان داده شده است:
توزيع انواع قوانين اجتماعي

موارد

تعداد

درصد

واجبات ديني
علل شكست مسلمين
جهاد
وفاي به عهد
ازدواج
بي‌فايده‌بودن‌انتسابات‌خويشاوندي‌دركسب‌امتيازات‌اجتماعي
تداوم شكل كلي جوامع
تنگناها و گشايشها
زندگي مسالمت آميز

18
2
1
2
2
2
1
1
1

60%
7%
3%
7%
7%
7%
2%
2%
3%

جمع

100%

جدول شماره 2
با مراجعه به جدول شماره 2 درمي يابيم كه «واجبات ديني» بيشترين تعداد را به خود اختصاص داده اند. فراواني واجبات ديني در ميان «قوانين اجتماعي» كه از ميان حكمتهاي نهج البلاغه انتزاع شده است نشان دهنده اين نكته است كه ميزان بسيار قابل توجهي از اوامر و نواهي دين بطور مستقيم با جامعه انساني در ارتباط مي باشد و يا دست كم در ميان حكمتهاي نهج البلاغه اين دسته از قوانين به ميزان معتنابهي به چشم مي خورد.
در باب قوانين اجتماعي از نگاه نهج البلاغه بايد به وجود سنن، عادات و آداب و رسوم در جامعه اشاره كنيم. صرف نظر از واجبات ديني كه سرپيچي از آنها عقوبات معيني بدنبال خواهد داشت باقي عبارات به سنتهاي حاكم بر جوامع و نيز آداب و رسوم اجتماعي مربوط مي شود. في المثل كتاب بر مفهوم «وفاي به عهد» تاكيد مي كند و اين امر را در تنظيم روابط اجتماعي افراد و اصلاح زندگي جمعي سفارش مي نمايد. همچنين مواردي نظير «تداوم شكل جوامع»، «تنگناها و گشايشها»، «زندگي مسالمت آميز» و «بي فايده بودن انتسابات خويشاوندي» همگي مؤيد توجه به كتاب به وجود سلسله اي از قوانين اجتماعي است. وظيفه عالم اجتماعي درك اين قوانين و سپس تبيين آنها است.

3- سياست

از ديدگاه نهج البلاغه نهاد سياست ابزاري در خدمت مكتب است. سياستمداران بايد بدانند كه هدف چيست و راه رسيدن به آن كدام است. آنها نمي توانند از هر راهي به هدف خود نايل گردند. كتاب با سفارشات خود در مقاطع مختلف راهنمايي لازم را به عمل آورده و راه رسيدن به هدف راز ديدگاه نهج البلاغه نهاد سياست ابزاري در خدمت مكتب است. سياستمداران بايد بدانند كه هدف چيست و راه رسيدن به آن كدام است. آنها نمي توانند از هر راهي به هدف خود نايل گردند. كتاب با سفارشات خود در مقاطع مختلف راهنمايي لازم را به عمل آورده و راه رسيدن به هدف را مشخص مي سازد. سازشهاي غيراصولي طرد مي شوند تا سودجويان در امر حكومت شركت نجويند، راه مبارزه سياسي باريك مي شود تا از هر وسيله براي رسيدن به هدف بهره گرفته نشود و نيز شكلي از مبارزه توصيه مي شود كه در عين سادگي پرفراز و نشيب است.

توزيع انواع مسايل سياسي

مواردكومت اطرافيان زمامدار روش مبارزه با دشمن مباره فرهنگي، تبليغي	2 1 1 1 1 1	29% 14% 14% 14% 14% 14%
جمع	7	100% تقريباً

جدول شماره 3
بر روي هم، اين مسايل و نظاير اين ها نشان دهنده ديدگاه سياسي نهج البلاغه در لابلاي كلمات قصار است كه توجه عميق سياست مداران را طلب مي كند تا نظام سياسي هرچه بيشتر، به نسبت خود با موازين مكتب كه به موضوع فرهنگ مربوط است نايل شود.

4- آسيب شناسي

در نهج البلاغه به «آسيب هاي اجتماعي» توجه قابل ملاحظه اي شده است. اصولاً در اين كتاب نسبت به آسيب اعم از فردي و جمعي سخنان زيادي رفته است. از طرف ديگر، برخي زمينه ها كه طبق معمول آسيب بشمار مي رود، از ديدگاه نهج البلاغه نه تنها آسيب نيست بلكه هشداري است به افراد كه مراقب اعمال خود باشند.
اين كتاب درباره انواع آسيب هاي اجتماعي قدري گسترده تر از گرايش هاي آكادميك آن بحث كرده است. مواردي از برخوردها و رفتارهاي اجتماعي وجود دارند كه از ديدگاه آسيب شناسي اجتماعي جنبه آسيبي ندارند ولي در اين كتاب به گونه اي مورد توجه قرار گرفته اند كه جنبه آسيبي بودن آنها به ذهن متبادر مي شود. با مراجعه به جدول شماره 4 تعداد و درصد هر يك از موارد مربوط به آسيب شناسي اجتماعي را مي توان ديد.
توزيع انواع مسايل آسيب شناسي اجتماعي

موارد	تعداد	درصد

موارد آشفتگي كار قضاوت سخن نادرست عالم	6 6 2 1 1 1 1 1	32% 32% 11% 5% 5% 5% 5% 5%
جمع	19	100%

جدول شماره 4
برطبق جدول، بيشترين تعداد موارد آسيب شناسي اجتماعي در ميان كلمات قصار نهج البلاغه به «ستيزه جويي» و «مواضع آسيب جامعه» اختصاص يافته است.

5- اقتصاد

ديدگاه اقتصادي نهج البلاغه حاكي از اهميت مسايل اقتصادي در جوامع انساني است.
در نهج البلاغه از انسان خواسته مي شود كه براي كسب روزي حركت كند و در پي بدست آوردن روزي حلال باشد، اما همچنين بدنبال آن اظهار مي دارد كه در اين امور تلاش بيش از اندازه ننمايد و خود را گرفتار نسازد، يعني همواره حدي از اعتدال را مراعات نمايد.
نهج البلاغه فقر را بر انسانها نمي پسندد و از آن برحذر مي دارد، زيرا براي آن عواقب ناگواري را پيش بيني مي كند و لذا به نكوهش آن مي پردازد. از سوي ديگر ثروت زياد را هم وبال گردن انسان مي داند زيرا در اين صورت مشكلات ديگري به سراغ او خواهند آمد.
به علت زياد بودن تعداد عبارات اقتصادي، آنها را تحت چند عنوان آورده ايم.
بر اين اساس دو عنوان را بطور جداگانه مورد بحث قرار داده ايم:
الف) نگرش صحيح درباره دارايي
ب) محروميت اجتماعي. عناوين ديگري هم وجود دارند كه همگي بطور جداگانه تحت عنوان كلي «اقتصاد» آورده شده اند.

5- الف) نگرش صحيح درباره دارايي

رويكرد كلمات قصار نهج البلاغه به واقعيت ثروت و دارايي اين است كه انسان حد معيني از ثروت را براي خود حفظ كند. چراكه در زندگي به آسايش بيشتري خواهد رسيد.
پس از بررسي نهج البلاغه درباره اقتصاد و عنوان فرعي آن «نگرش صحيح درباره دارايي»، جدول شماره 5 بدست آمده است.
توزيع موارد نگرش صحيح دربارة دارايي

موارد

تعداد

درصد

تضمين نصيب انسانها از دنيا
حد تلاش در راه رسيدن به مال
آسودگي و تنظيتوزيع موارد نگرش صحيح دربارة دارايي

موارد ign="center" dir="rtl">40% 33% 20% 7%
جمع	15	100%

جدول شماره 5
همانطور كه ملاحظه مي شود در كنار صحه نهادن بر تلاش دنيايي در راه كسب مال حدي نيز براي آن در نظر گرفته مي شود و رعايت اعتدال در آن بوضوح ديده مي شود.
رعايت اعتدال در تمامي زمينه هايي كه به موضوع اقتصاد پرداخته اند به چشم مي خورد.
در بحث «نگرش صحيح» از انسانها خواسته مي شود كه براي رسيدن به آسايش در زندگي، به حد معيني از امكانات مالي اكتفا كنند و نيز از رسيدن بهره و نصيب خود از دنيا ترديد ننمايند كه در اين مورد در نهج البلاغه با اطمينان بحث شده است.

5- ب) محروميت اجتماعي

در نهج البلاغه فقر مورد نكوهش واقع شده، چاره جويي و توصيه هايي در اين باره به عمل آمده و منشاء آن مورد توجه قرار گرفته است.
با مطالعه و دقت در كلمات قصار نهج البلاغه پي مي بريم كه اين كتاب به دفعات مكرر به خواننده هشدار مي دهد كه از فقر بگريزد و در دام آن گرفتار نشود.
كتاب به گونه اي از فقر سخن گفته است كه مي توان عنوان محروميت اجتماعي بر آن نهاد، زيرا عواقب اجتماعي فقر بسيار در خور توجه است و افرادي كه به اين معضل دچار شوند حتي از دستيابي به حقوق حقه خود محروم خواهند شد، زيرا توانايي باز پس گيري آن را نخواهند داشت. شايد يكي از دلايلي كه نهج البلاغه به موضوع فقر پرداخته و از آن برحذر داشته، نابساماني هاي اجتماعي ناظر بر آن است. به عبارت ديگر، محروميت هاي اجتماعي يقيناً به كجروي ها و اختلالات در زندگي جمعي منجر خواهند شد.
توزيع موارد مربوط به فقر (محروميت اجتماعي)

موارد

تعداد

درصد

نكوهش فقر
چاره جويي و توصيه
نكوهش، تحذير، پيامد
منشاء فقر

5
3
توزيع موارد مربوط به فقر (محروميت اجتماعي)

مواردtl">جمع

100%

جدول شماره 6
در ادامه مبحث اقتصاد به طرح عناويني مي پردازيم كه مي توان همگي را تحت مبحث كلي «رعايت اعتدال» طبقه بندي نمود.
در نهج البلاغه به موازات توجه به مسايل اقتصادي، در جهت خارج نشدن انسان از حد اعتدال نيز توصيه هايي شده است. بطور مسلم، كتاب براي فعاليت اقتصادي اختيارات نامحدود به انسان نداده و در مراحل مختلف از وي مي خواهد كه متوقف شود.
جدول شماره 7، انواع موارد مطروحه در مبحث اقتصاد را در كلمات قصار نهج البلاغه نشان مي دهد. از اهم مواردي كه در جدول نشان داده شده مفهوم «صدقه» است.
بدون اينكه بخواهيم وارد ارزشي در امر صدقه بشويم، نظير پاداش صدقه را خدا مي دهد و يا صدقه روزي را افزايش مي دهد و ...، تنها به اين نكته اشاره مي كنيم كه اگر صدقه يك جنبه همگاني پيدا كند و اين كمكها (صدقات) از طريق مجاري ويژه به مصرف برسد يقيناً مي توان شاهد كاهش فاصله طبقاتي بود. به نظر مي رسد كه ديدگاه اجتماعي «صدقه» ناظر بر چنين رويكردي باشد.
توزيع انواع موارد اقتصادي

موارد	تعداد	درصد
صدقات اهتمام به امر دارايي ميانه‌روي‌درامور‌اقتصادي آفات دارايي عدالت اقتصادي پرداخت حقوق شرعي قناعت ويژگيهاي‌ثروت شكر حاجت از نااهلان نخواستن ناپايداري‌مال ساير‌موارد	8 5 5 5 4 3 3 3 2 2 2 11	15% 5/9% 5/9% 5/9% 5/7% 5/5% 5/5% 5/5% 5/3% 5/3% 5/3% 21%
جمع	53	100% تقريباً

جدول شماره 7
اگر در امر صدقه قدري بيشتر تأمل كنيم آن را در جهت اعتدال اقتصادي مي يابيم. به بيان روشن تر صدقه از كنز مال جلوگيري مي كند و مردم محروم در اموال متمولين شريك مي گردند.
در جدول فوق عناويني وجود دارند كه به ظاهر متضاد مي نمايند، عناويني نظير «اهتمام به امر دارايي» و «ميانه روي در امور اقتصادي» و ... كه در واقع اين مباحث به موضوع مورد نظر ما يعني «اعتدال اقتصادي» ناظر هستند.
به اين معني كه ضمن توجه به امور اقتصادي كه معيشت آدمي را تامين مي كند، ميانه روي و اعتدال توصيه مي شود. ملاحظه ساير عناوين تاكيدي خواهد بود بر وجود چنين نگرشي در كلمات قصار نهج البلاغه.

6- تربيت

به نظر مي رسد كه در روابط اجتماعي هر قدر به اصلاح كنشها و عملكردهاي خود بپردازيم به موفقيت بيشتري در تربيت اجتماعي نايل خواهيم شد.
در تربيت اجتماعي غالباً اصلاح كنش اجتماعي و روابط بين فردي و سرانجام روابط جمعي مورد نظر است.
از اين حيث تربيت و اخلاق فردي خارج از چارچوب اين بحث قرار مي گيرد.
هدف از طرح اين بحث، يافتن ويژگيها و صفاتي است كه در نهج البلاغه براي نيل به تربيت اجتماعي مورد توجه واقع شده است. براي دستيابي به نوع تربيت اجتماعي مورد نظر كتاب، بايد به افعال و نقش هاي فردي رجوع نمود.
به عبارت ديگر در صورت به كار بستن توصيه هاي كتاب بوسيله افراد، تربيت اجتماعي مورد نظر حاصل خواهد شد.
جدول شماره 8 عناوين مربوط به مبحث تربيت را نشان مي دهد.
توزيع انواع موارد تربيتي

موارد

تعداد

درصد

سخن‌سنجيده گفتن
مناسبات اجتماعي
ارجحيت خود به ديگري در تربيت
وفاي به عهد

13
8
4
2

48%
30%
15%
7%

جمع

موارد بدون ترديد مشاوره با ديگران و دخالت دادن عقول و تجربيات آنان در تصميم گيري ها موجب كمال افعال و كنشهاي آدميان است. هيچ كس به تنهايي قادر به حل تمامي مشكلات خود نيست.
انسانها همواره از تجربيات يكديگر بهره مي جويند و به تكميل دستاوردهاي گذشتگان مي پردازند.
اين موضوع بطور ضمني اعتراف به دخالت دادن عقول و تجربيات سايرين در افعال فردي است و چنين است كه حيات انساني همواره راه كمال مي پويد و دريچه هاي تازه اي را بر روي خود مي گشايد.
جدول شماره 9 توزيع عناوين مشورتي كلمات قصار نهج البلاغه را نشان مي دهد:
توزيع عناوين مشورتي

موارد	تعداد	درصد
توصيه به مشورت با ديگران پرهيز از خودرايي	5 3	63% 37%
جمع	8	100%

جدول شماره 9

‌ 8- دوستي و رفاقت

مواردز ديدگاه نهج البلاغه دوستان چه كساني هستند و دشمنان كيانند؟
چه عواملي در دوستي دخيل اند؟
چه موانعي در اين راه وجود دارند؟
اصولاً از موضع كتاب چه اوصافي براي دوستان مي توان برشمرد؟
اين مباحث و نظاير اينها هدف ما را در اين مبحث تشكيل مي دهند و مي خواهيم در لابلاي تعابير كتاب به آنها دست يابيم.
جدول شماره 10 تعداد و درصد هر يك از عناوين مربوط به امر دوستي را نشان مي دهد.
توزيع انواع عناوين دوستي

موارد	تعداد	درصد
منع هاي دوستي وصف دوستي دوست يابي وظايف دوستي حد دوستي و دشمني شناخت دوست و دشمن اهميت دوستي	7 5 2 2 2 2 1	34% 24% 9% 9% 9% 9% 5%

موارد>

جدول شماره 10

9- ستمگري (ظلم و ستم)

مفاهيم اجحاف، ستم و تعدي از مباحث اجتماعي اند و به هنگام مطالعه كلمات قصار به فرازهاي چندي بر مي خوريم كه در نكوهش از ظلم و تعدي صادر شده اند. شايد از مهمترين عناويني كه در بحث ستمگري مي توانند مورد تاكيد باشند ستيز با ظلم و جور است. در ميان احكام مكتب اسلام، اين موضوع تحت عنوان «امر به معروف و نهي از منكر» قرار مي گيرد.
جدول شماره 11 عناوين مربوط به مبحث ظلم را نشان مي دهد.
توزيع انواع عناوين ستمگري

موارد

تعداد

درصد

ظلم ستيزي
عاقبت ستمگري
مفهوم عدالت
علامت ظالم
پرهيز از ستمگري

11
5
1
1
1

58%
27%
5%
5%
5%

جمع

100%

مواردگاه اجتماعي فراگير در اين بخش رهنمون شود.
آنچه به عنوان تار و پود اصلي در بررسي اين قسمت، از نظر اجتماعي در درجه اول اهميت قرار دارد روابط و مناسبات بين افراد و تصحيح و مراقبت بر حسن اين ارتباط است.
در خلال بررسي تعابير راجع به مديريت، قوانين اجتماعي، سياست و ... بطور ضمني و آشكار بر وجود «ارتباط متناسب» اشاره شده است. اصولاً زندگي جمعي در تمام جوامع بر وجود چنين رابطه اي تصريح دارد و نهج البلاغه نيز آن را خاطرنشان مي سازد. اما نكته مهم نحوه برقراري اين ارتباطات مي باشد.
با مروري بر بحث هاي به عمل آمده در طي اين گفتار، در غالب اظهارات كتاب به نوعي «همزيستي» و سفارش به «عدم تزاحم» برمي خوريم. به عنوان مثال در ضمن بحث «مديريت» ملاحظه مي شود كه به موضوع تصحيح رابطه مدير با سايرين پرداخته شده و اين امر در چندين مورد سفارش شده است. همچنين است در مبحث «قوانين اجتماعي». حتي برقراري ارتباط با مردم و سعي در اصلاح آن، وقتي كه علل گوناگون ما را به بريدن علقه هاي ارتباط فرا مي خوانند، باز هم سفارش مي شود زيرا اين برقراري ارتباط ما را از كينه توزيها ايمن مي سازد.
مطالب مطرح شده در مبحث اقتصاد نيز ما را به سمت قاعده گفته شده هدايت مي كنند: امكانات جامعه براي همه افراد در نظر گرفته شده و كسي نبايد مانع بهره مندي سايرين بشود. همين طور كسي كه از امكانات بيشتري برخوردار است موظف به شركت دادن ديگران در دارايي خود مي باشد. اين خصيصه حاكي از وجود روابط جمعي بين افراد است. جدول شماره 12 تعداد و درصد هريك از عناوين اصلي ديدگاه اجتماعي كلمات قصار را نشان مي دهد. از مجموع تعابير كلمات قصار 221 واحد ثبت، ديدگاه اجتماعي اين بخش از كتاب را شامل شده است كه برخي از آنها «توصيه و سفارش» و برخي ديگر اشاره به «حالات موجود جوامع» است. در اين ميان، عبارات «اقتصادي» بيشترين تعداد را به خود اختصاص داده اند: 78 واحد ثبت و 35%.
در خلال اين عبارات بهره مندي همگان از امكانات جامعه مطرح شده است. به عبارت ديگر زندگي معتدل و ميانه و عدم طمع ورزي موجبات بهره مندي سايرين از رفاه نسبي را فراهم خواهد ساخت.
در فصل تربيت اجتماعي كه 27 واحد ثبت و 12 درصد ديدگاه اجتماعي كلمات قصار را در برگرفته بر اين اصول تاكيد شده است كه براي اصلاح جامعه از بعد تربيتي، ضرورتاً افراد بايد به تصحيح اعمال خود بپردازند. به عبارت ديگر اصلاح جامعه در پناه اصلاح افراد امكان پذير خواهد بود. عناوين بكار رفته در فصل تربيت به گونه اي است كه در عين توجه به حالات فردي در نهايت تربيت اجتماعي را مد نظر قرار مي دهد.
بر روي هم، آراء نهج البلاغه ما را به دقت و توجه در مناسبات بين فردي فرا مي خواند تا از اين طريق مناسبات و پيوندهاي جمعي در سطح كلي اصلاح و تصحيح گردد. اين خصيصه در جاي جاي ديدگاه اجتماعي كلمات قصار به چشم مي خورد.
توزيع انواع موارد اجتماعي

عناوين

تعداد

درصد

مديريت
قوانين اجتماعي
سياست
آسيب شناسي اجتماعي
اقتصاد
تربيت
مشاوره
دوستي و رفاقت
ستمگري

12
30
7
19
78
27
8
21
19

5%
14%
3%
9%
35%
12%
3%
10%
9%

جمع

221

عناوين كاركرد جامه عمل بپوشاند. اين وظايف يا كاركردها ضروري بوده و گريزي از پاسخگويي به آنان نيست. اين ضرورتها عبارتند از: 1- نيازهاي زيستي يا ارگانيستي كه رابطه بين نظام اجتماعي را با بيرون از خود يعني با محيط بيولوژيك برقرار مي كنند. 2- نياز به دستيابي به سلسله اهدافي كه خواهند توانست به شخصيت انسان شكل بدهند. 3- نياز به يگانگي و انسجام كه در قالب گروه ها، طبقات، نهادها و عناصر مختلف جامعه در نهايت آنها را با همديگر نگاه مي دارد. 4- نياز به حفظ خصايصي كه داراي خاصيت الگو، نمونه و سرمشق بوده و از بروز تنش، كشمكش، تضاد و تناقض ممانعت مي كنند. از سوي ديگر، نظام اجتماعي موردنظر به چهار خرده نظام انقسام مي يابد كه هر كدام از آنها يكي از وظايف فوق را عهده دار مي شوند. عامل «اقتصاد» و گذران معيشت رابطه انسان را با محيط بيرون فراهم مي كند، عامل «سياست» اهدافي را قابل دسترسي مي سازد كه شخصيت انسان را متبلور مي نمايد، عامل جامعه كه از گروهها و طبقات تشكيل شده به نياز وحدت و انسجام پاسخ مي دهد و سرانجام عامل «فرهنگ» محافظت از الگوها و سرمشقهاي اجتماعي را عهده دار مي شود. (1)
به اين ترتيب مي توان ملاحظه نمود كه نظام اجتماعي به حيات خود ادامه خواهد داد و مشكلات مختلف از سر راه برداشته خواهند شد. در اين نظام عامل «فرهنگ» به ايفاي نقش بويژه برجسته و پراهميت مي پردازد و همچون نخ تسبيح در ميان ساير خرده نظامها وارد شده و تمامي آنها را با هم نگه مي دارد. از اين رو، معيارهاي اخلاقي از اهميت بسزايي برخوردارند و به حفظ انسجام و تبلور شخصيت افراد كمك مي كنند. معيارها و موازين اخلاقي كه در قالب فرهنگ و به صورت هنجارها، ارزشها و قوانين نشان داده مي شوند در كلمات قصار مورد توجه وافي قرار گرفته اند. بنابراين، ملاحظه مي شود كه كلمات قصار نهج البلاغه ابعاد متعدد اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي را مورد تدقيق قرار داده و چاره حفظ نظام اجتماعي را بذل عنايت بيشتر به خرده نظام فرهنگ و معيارهاي اخلاقي مي داند.

پي نوشت ها :

1- گي روشه، جامعه شناسي تالكوت پارسنز، ترجمه نيك گهر 1376، صص 78-72.

منبع: نشريه النهج شماره 15-16